Wie een bezoek brengt aan kasteel Doorwerth en daarbij een mooie wandeling maakt over de omliggende dijk zal zich maar moeilijk kunnen voorstellen dat hier gedurende de septemberdagen van 1944 verbeten is gestreden tussen Duitse en geallieerde troepen. Zo schitterend en vredig het kasteel er tegenwoordig bijligt, zo zwaar gehavend en aan puin geschoten kwam het uit de strijd tevoorschijn. Wat in een paar dagen tijd werd verwoest, heeft al met al 37 jaar geduurd om weer op te bouwen. En heel wat bloed, zweet en tranen gekost natuurlijk.
Het Nederlandsch Artilleriemuseum
Net als nu had kasteel Doorwerth ten tijde van de Tweede Wereldoorlog een museumfunctie. Het huisvestte het Nederlandsch Artilleriemuseum en daarmee een bonte verzameling aan wapentuig. Wrang genoeg zou echter de echte oorlog in al zijn lelijkheid het kasteel ook komen bezoeken. Uit beschrijvingen van ooggetuigen weten we dat op woensdag 20 september 1944 een ratjetoe aan Duitse krijgsonderdelen zich meldt bij Doorwerth. Marine- en luchtmachtpersoneel, parachutisten en SS-soldaten: het is een wonderlijke verzameling, en ze zijn veelal op de fiets of marcherend vanuit het westen van het land gekomen. In het verlengde van hun komst verjagen deze troepen de slotbewaarder Branderhorst en richten ze in het kasteel mitrailleursnesten in. Kasteel Doorwerth wordt zodoende gevechtsklaar gemaakt.
Een troosteloze puinhoop
In de daaropvolgende dagen blijft het kasteel en zijn omgeving weinig bespaard. Beschietingen over en weer, aanvallen en bombardementen van geallieerde vliegtuigen en Brits granaatvuur uit de richting van Driel en van verder uit de Betuwe veranderen Doorwerth in een troosteloze puinhoop. Ook de bossen op de achterliggende stuwwal en het landgoed Duno hebben een zeer zware prijs moeten betalen: er staan nog maar weinig bomen overeind als de rust weerkeert, de vernietiging is enorm.
Het zou de geallieerden niet lukken de Duitsers rondom Doorwerth te verdrijven, zoals ook operatie Market Garden uiteindelijk niet slaagde. Op last van het Duitse gezag wordt de gehele westelijke Veluwezoom (waartoe ook Doorwerth behoort) geëvacueerd en blijft de ruïne van het kasteel eenzaam achter in een desolaat landschap. In januari 1945 wordt deze ruïne voor een laatste keer geschonden wanneer een speciale Duitse eenheid de puinhopen en het terrein stript van spullen die interessant zijn voor de oorlogsindustrie. Zo worden de nog aanwezige bronzen kanonnen van het Artilleriemuseum afgevoerd. Om vervoer te vergemakkelijken wordt een aantal van de grootste kanonnen in stukken opgeblazen. Bij het uitbaggeren van de kasteelgracht zijn in 2006 nog delen hiervan teruggevonden.
Als stenen konden praten…
Zoals gezegd heeft het bijna veertig jaar geduurd om kasteel Doorwerth te restaureren en in oude glorie te doen herrijzen. Een indrukwekkend project van zeer lange adem waartoe meteen na de oorlog door de ‘Vereeniging De Doorwerth’ (al opgericht in 1910) het initiatief werd genomen. De directie van de restauratie werd in 1956 door de stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen overgenomen, waarna voltooiing in 1983 volgde. Een formidabele prestatie, waardoor bezoekers nu in alle rust kunnen genieten van het kasteel en de omliggende landgoederen.
