Niet ver van de stad Groningen staat de Piloersemaborg, de enige boerderijborg in de provincie Groningen. Waar de naam Piloersemaborg vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. Vlakbij ligt het dorpje Den Ham en de andere naam van de borg (Hamsterborg) is dan ook wel eenvoudig te herleiden. De Piloersemaborg ligt in één van de oudste cultuurlandschappen van Europa. Water is van grote invloed geweest op de Piloersemaborg en de wijde omgeving.
Monnikenwerk
In de vroege middeleeuwen verschenen er, na het Midden-Oosten, ook overal kloosters in Noord-Europa. Mannen en vrouwen trokken zich terug uit de wereld om hun leven in dienst te stellen van God. Die kloosters werden, juist omdat men zich van de wereld afkeerde, in woeste en verlaten streken gesticht. Zo ook het klooster in het Groningse Aduard. Twaalf monniken vestigden zich in 1192 op een verlaten wierde, de Adewerd, een kunstmatige verhoging in het kustgebied. Vanuit daar werd het omringende land ingepolderd. Daarvoor werd ook het acht kilometer lange Aduarderdiep aangelegd.
Cisterciënzers
De monniken behoorden tot de orde der Cisterciënzers en hielden zich noodgedwongen dus ook bezig met ontginningen. Een belangrijke figuur binnen de orde was abt Bernardus van Fontaines. Het klooster bij Aduard is dan ook naar hem vernoemd (Sint Bernardus Abdij). De ziekenzaal van de kloosterkerk staat er alleen nog (nu een museum). Het grondbezit omvatte zo’n 6000 hectare aan het einde van de zestiende eeuw vanwege de Reformatie werd het klooster gesloten.
Kloostermoppen
De provincie Groningen kende vele steenfabrieken, vanwege de mooie, voor bakstenen geschikte klei. De abdij beschikte ook over een aantal steenbakkerijen. Aan het Aduarderdiep hebben in totaal ooit vijf steenfabrieken gestaan. De ijzerrijke en kalkloze potklei langs het Aduarderdiep leende zich uitstekend voor de mooie rode typisch Groningse bakstenen, kloostermoppen of monniksstenen genoemd. Van die stenen zullen niet alleen de kloostergebouwen, maar ook een aantal boerderijen zijn gebouwd.
Piloersemaborg
In het door de monniken van Aduard ontgonnen gebied lagen diverse eilandjes en verhogingen (wierden), waarop de eerste bebouwing en boerderijen stonden. Een van die boerderijen zou een voorganger van de Piloersemaborg kunnen zijn geweest. Op de plek van de huidige borg stond in ieder geval aan het begin van de zestiende eeuw een stenen boerderij. Een Groningse, protestantse edelman, Johan de Mepsche, verbouwde deze plaats tot een echte borg, een edelmanshuis, zoals dat bij zijn adellijke status paste. Toen de katholieken Groningen veroverden vluchtte hij naar Dantzig en is daar overleden. Zijn zoon erfde de door de Spanjaarden zwaar beschadigde borg, die blijkbaar zo vernield was dat er een geheel nieuw huis gebouwd moest worden, dat in 1653 gereed kwam. In 1698 is de borg verkocht aan een boerenfamilie, die bouwde er vervolgens schuren bij en zij boerden ruim een eeuw op de vruchtbare Groningse klei. Een nieuwe eigenaar verbouwde de borg weer flink: er verrees een nieuw tussenhuis en de borg werd naar de nieuwste mode ingericht, met neoklassieke interieurs, nieuwe vensters en plafonds. In 1999 werd de borg in een stichting ondergebracht en uitgebreid gerestaureerd. Het is nu een erfgoedlogies-restaurant.
Wandeling
De één uur durende wandeling start bij de parkeerplaats aan de Sietze Veldstraweg 25 in Den Ham. Om bij de parkeerplaats te komen rijdt u de één kilometer lange ree (verharde oprijlaan) af. Zie verder de plattegrond van de wandelroute hieronder. U wordt na een rondje om de gracht van de Piloersemaborg via een smal en landelijk kronkelweggetje (het laaste stuk is onverhard) geleid naar het romaanse kerkje Fransumer Wierde. Het kerkje werd gebouwd door en voor dezelfde ijverige monniken van Aduard. Dit kerkje van de Stichting Groninger Kerken staat, zoals de naam al aangeeft, op een wierde en stamt uit de dertiende eeuw. Vanuit Fransum liepen vroeger kerkpaden naar Aduard, Altenaauw, Beswerd en Den Ham. Veel van deze paden bestonden uit kleipaden, of met Friese geeltjes of Groninger baksteen verharde stenen paden. Bijna al deze paden zijn later verdwenen bij perceelsvergrotingen, maar een aantal is hersteld als fietspad. Als u bij het kerkje bent aangekomen heeft u ongeveer 40 minuten lopend afgelegd.
U loopt vervolgens terug naar de Piloersemaborg. Bent u nog niet uit gewandeld, loop dan nog even door naar het zuidelijker gelegen mini-kerkje van Boer Harkema, waar tevens een miniatuurreplica staat van de voormalige ziekenzaal van het klooster van Aduard en waar (mits corona het toestaat) een drankje genuttigd kan worden op het terras van de boer. U maakt dan een rondwandeling en loopt dan bijna twee uur voor u weer aankomt bij de Piloersemaborg. Een bezoek aan het Kloostermuseum Sint Bernardus in Aduard met de oude ziekenzaal van het voormalige klooster als monument is ook zeker het bezoeken waard.
Bent u op de fiets of met de auto? Rij dan nog even richting het noorden naar het Wierdenlandmuseum (in Ezinge), waar de geschiedenis van de streek zichtbaar gemaakt wordt en breng dan ook nog even een bezoekje aan het (ten noordwesten van de Piloersemaborg gelegen) 100 jaar oude Gemaal Waterwolf in het Reitdiep, de rivier die in vroeger dagen de open verbinding van Groningen was met de Lauwerzee, een teken dat de strijd tegen het water natuurlijk nog steeds actueel is.
