Kasteel de Haar is een van de meest bekende en bezochte kastelen in Nederland. Dit kasteel is een schoolvoorbeeld van de neogotiek maar zeker niet het enige kasteel in Nederland en België dat is gebouwd in deze stijl. Deze kastelen hebben vaak echter niet altijd een neogotisch voorkomen gehad. Meestal is de stijl is gekozen tijdens een restauratie of verbouwing. Dit betekent dat het oorspronkelijke uiterlijk van deze kastelen enorm is veranderd. Is de neogotiek daarom te scharen onder ‘een ramp’ voor onze middeleeuwse kastelen?
Wat is neogotiek?
Voordat duidelijk kan worden wat neogotiek is, maken we een uitstapje naar de gotiek. De gotiek was een laatmiddeleeuwse bouwstijl die vooral bekend stond om zijn spitsbogen in deuropeningen en hele grote ramen waar ook spitsbogen in zaten. Deze stijl zien we tegenwoordig nog terug in verschillende bekende middeleeuwse kerken zoals de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen en de Sint-Janskathedraal in Den Bosch.
Neogotiek is een stijl die gebaseerd is op de middeleeuwse gotiek, maar pas eeuwen later is ontstaan. Vooral in de 19e eeuw was deze bouwstijl in trek. Diens populariteit ging samen met de stroming van de romantiek waar de geschiedenis, en met name de middeleeuwen, erg werden verheerlijkt. Romantiek en de hieruit ontstane neogotiek zorgden samen voor een nieuwe opwelling in appreciatie van middeleeuwse gebouwen en ruïnes. Deze gebouwen waren vaak groots en oud wat een overweldigend effect kon geven. Ook benadrukten ze het eenvoudige leven van vroeger omdat ze afkomstig waren uit een tijd voor de industriële revolutie.
Door haar vormentaal van gecombineerde eenvoud en grandeur, was de neogotiek een stijl die goed gebruikt kon worden om bepaalde ideologische boodschappen over te brengen. Zo werd het terugverwijzen naar de middeleeuwen niet alleen ingezet als bewijs van de suprematie van de natie en zijn geschiedenis, maar ook van bijvoorbeeld het katholieke geloof. Zowel de heropleving van het katholieke geloof in bijvoorbeeld Nederland, als het nationalisme dat overal in Europa erg aanwezig was, zorgde ervoor dat deze stijl in zwang raakte. Zo zijn er in Nederland veel katholieke kerken in deze stijl te vinden terwijl in Engeland het parlementsgebouw in deze stijl is gebouwd.
Neogotiek op het Muiderslot
Ook in de geschiedenis van veel kastelen heeft de neogotiek een belangrijke rol gespeeld. Zelfs een van de meest bezochte kastelen van Nederland, het Muiderslot, heeft een neogotisch verleden. Het feit dat dit kasteel op dit moment niet meer neogotisch is, laat zien dat de neogotiek niet altijd werd gewaardeerd en soms zelfs bestempeld werd als ramp. Nadat de laatste bewoner van het Muiderslot, P.C. Hooft, was overleden raakte het kasteel in verval. Het werd in 1825 door het ministerie van oorlog zelfs als bouwmateriaal te koop aangeboden. Uiteindelijk werd de verkoop voorkomen en werd het in plaats daarvan zelfs gerestaureerd.
Pierre Cuypers, de architect van onder andere het rijksmuseum, nam de restauratie ter hand. De buitenkant van het kasteel moest een middeleeuws uiterlijk (terug)krijgen. Hiervan was echter geen beeldmateriaal dus moest Cuypers zelf verzinnen hoe dit kasteel eruit zou hebben gezien in de middeleeuwen. Hij liet zich hierbij inspireren door de ideeën over de middeleeuwen uit die tijd en baseerde zijn “middeleeuwse” kasteel dus op de romantische ideeën die toen mode waren. Hij voegde bijvoorbeeld veel kantelen toe die niet “écht” middeleeuws waren maar wel het effect gaven van een middeleeuws kasteel.
Het kasteel uit de visie van Pierre Cuypers bestond niet heel lang. Tussen 1956 en 1972 werd het kasteel opnieuw gerestaureerd en verbouwd en werden alle neogotische elementen van het kasteel verwijderd. Men wilde het kasteel er weer uit laten zien zoals het in de middeleeuwen moest zijn geweest. Dit is opmerkelijk want Cuypers was met hetzelfde idee aan zijn restauratie begonnen; ook hij wilde een écht middeleeuws kasteel laten zien. Ook bij deze nieuwe restauratie had men geen beeldmateriaal van het middeleeuwse kasteel voorhanden en dus is ook het ontwerp van dit kasteel technisch gezien niet historisch correct.
Neogotische kastelen
Een minder bekend maar zeker niet minder mooi voorbeeld van een neogotisch kasteel in Nederland is de Gelderse Toren. Deze toren is oorspronkelijk in de 12e eeuw gebouwd als wachttoren en in de 16e eeuw verbouwd tot een woontoren. In 1868 was de toren echter zo in verval geraakt dat deze ingrijpend verbouwd moest worden om er opnieuw een comfortabel woonhuis van te maken. De van origine middeleeuwse toren werd gesloopt om op de fundamenten een nieuwe “middeleeuwse” toren geheel naar de smaak en comfort van de huidige tijd te bouwen.
Een ander voorbeeld van een neogotisch kasteel is het kasteel van Loppem nabij Brugge. Dit kasteel is in tegenstelling tot de eerdergenoemde kastelen niet verbouwd in een Neogotische stijl maar in 1856 in deze stijl opgebouwd. Zowel het interieur als het exterieur van dit gebouw zijn geheel in neogotische stijl gebouwd en bewaard gebleven. Ook is er in die tijd modieuze Engelse landschapstuin aangelegd om het romantische plaatje compleet te maken.
Neogotiek als ramp?
Voor de esthetische waarde van een kasteel hoeft de neogotiek dus absoluut geen ramp te zijn. Dit hangt af van de smaak van de aanschouwer. Neogotiek heeft echter wel een grote invloed gehad op de “authenticiteit” van sommige kastelen. Veel echte middeleeuwse elementen zijn verwijderd of vervangen en zijn dus nooit meer origineel terug te krijgen. Dit kan zeker worden gezien als ramp maar de neogotiek is zelf ook een interessante historische periode en stroming die weer een heel nieuwe en authentieke dimensie toevoegt aan een kasteel.
