Een ramp is van alle tijden. Zo laat de geschiedenis van Woerden goed inzien. Al in de Romeinse tijd, rond 41 n. Chr., wordt in Woerden een castellum genaamd Laurium gesticht. Het maakt meerdere rampen mee. Een kleine eeuw later begint de kastelenbouw. Het Middeleeuwse centrum blijft lange tijd gespaard. Maar in Rampjaar 1672 slaat het noodlot toe. En nogmaals in 1813, de Ramp van Woerden.
Castellum Laurium
De vroegste datering van het castellum is niet zeker. Het bestaan van dit eerste castellum is gebaseerd op materiële vondsten, historische bronnen en vergelijkingsonderzoek met andere castella. Laurium was een grensfort, een legerkamp van de Romeinen langs de Limes. De Limes was de noordgrens van het Romeinse Rijk en liep langs de Rijn (nu Oude Rijn). Het castellum werd dicht bij de Rijn gebouwd wat resulteerde in de overstroming van het fort. Mogelijk werden daarom de volgende castella (fasen) noordelijker gebouwd.
Bataafse Opstand
Enkele jaren na de overstroming wordt het castellum opnieuw gebouwd. Een vicus (kampdorp) ontstaat naast het fort. Echter, rond 69/70 n. Chr. ging Laurium waarschijnlijk in vlammen op tijdens de Bataafse Opstand. Zo blijkt uit een aanzienlijke hoeveelheid houtskool gevonden in grondsporen van het enige gebouw dat tot nu toe uit deze periode is teruggevonden.
Germaanse invallen
Kort na de Bataafse Opstand wordt het castellum wederopgebouwd. Het gaat een lange tijd goed met een opbloeiende vicus. Er wordt handel gedreven en ambachten ontwikkeld, zoals aardewerkproductie. Rond 175 wordt Laurium omgebouwd tot een stenen fort. Het fort en de directe omgeving worden meermaals opgehoogd vanwege overstromingen. Overstromingen zijn niet langer rampzalig. De Germaanse invallen rond 260 daarentegen wel. Rond 275 gaven de Romeinen Laurium mogelijk voorgoed op. Helaas lijken de laatste bewoningsfasen niet bewaard gebleven.
Kastelenbouw
Vanaf de 12e eeuw werd Woerden verder uitgebreid met een slot, wallen, grachten, kastelen en uiteindelijk stadsrechten (1372). Het eerste ‘kasteel’ in Woerden wordt rond 1160 in opdracht van bisschop Godfried van Rhenen gebouwd, deels met Romeinse stenen van Laurium. Waarschijnlijk was dit kasteel slechts een versterkte toren waar bewoners van Woerden en omgeving konden schuilen in tijden van oorlog. Het kasteel lag in de omgeving van de huidige Hoge Woerd straat, vlakbij het voormalige castellum. Rond 1275 wordt in het zuidwestelijke deel van de stad door graaf Floris V een kasteel gebouwd. In 1410 start de bouw van Kasteel Woerden in het zuidoostelijke deel van de stad. Mogelijk worden wederom stenen van het castellum hergebruikt voor de bouw.
Rampjaar 1672
Het middeleeuwse centrum blijft lange tijd gespaard. Zelfs in 1575 met het Beleg van Woerden, tijdens de Spaanse overheersing. Maar dan komt het Rampjaar 1672. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden wordt de oorlog verklaard door maar liefst drie verschillende landen: Engeland, Frankrijk en Duitsland. Een belangrijke veldslag vindt plaats bij De Kruipin, een versterking aan de noordzijde van de Oude Rijn. In de nacht van 11 op 12 oktober vecht het Nederlandse leger tegen de Fransen. Meer dan 2.600 soldaten zien de dageraad niet. De Fransen komen als winnaars uit de strijd. Woerden wordt een jaar lang onder schrikbewind bezet. Gebouwen worden geplunderd, in brand gestoken en archieven vernietigd. Er heerst honger en armoede. In november 1673 eindigt de bezetting met een afkoopsom van 15.000 gulden. De Fransen plannen echter nog een ‘afscheidscadeau’: het opblazen van Kasteel Woerden en de stadswallen. Gelukkig lekt het plan uit en mislukt.
Ramp van Woerden
Vanaf 1811 maakt Nederland deel uit van het keizerrijk van Napoleon. In 1813 lijkt het einde van de heerschappij nabij. Op 23 november komt een legerkorps van de Oranjegarde naar Woerden. Ze verjagen de laatste Fransen. Het Nederlandse leger neemt stelling in de stad en de forten Kruipin en Oranje. In 1747/1748 is versterking De Kruipin omgebouwd tot Fort Kruipin. Aan de overkant van de Oude Rijn is Fort Oranje gebouwd. De forten zijn onderdeel van de Eerste Hollandse Waterlinie. Woerdenaren zijn echter bang voor vergelding en dat blijkt gegrond. Woerden wordt aangevallen door een grote Franse troepenmacht. Binnen enkele uren is het Nederlandse leger verslagen. Overal in de stad wordt geplunderd, gesloopt, gemoord en verkracht. Nog drie dagen lang wordt Woerden geterroriseerd. Op 28 november vertrekken de Fransen. De Ramp van Woerden is voorbij.
Dit artikel is geschreven in het kader van Dag van het Kasteel 2022, dat als thema heeft ‘Een ramp is van alle tijden’. Lees alle verhalen op www.dagvanhetkastel.nl en breng op 6 juni een bezoek aan een kasteel of buitenplaats.
Dit artikel verscheen in Archeologie Magazine in maart 2022.
