Verdwenen kastelen in de Betuwe

In de Betuwe is veel gevochten. De grote rivieren in dit gebied waren van strategisch belang en dienden koste wat kost verdedigd te worden. Door de Romeinen werd de rijksgrens langs de zuidoevers van de Rijn gelegd. In de middeleeuwen verrezen grote kastelen langs de rivieren. Toen kastelen aan het einde van de middeleeuwen met de ontwikkeling van het kanon als verdedigingswerk onbruikbaar raakten, werden deze bouwwerken in de 17^de eeuw opgevolgd door forten en uiteindelijk bunkers tijdens de Tweede Wereldoorlog. In en nabij Lent, een dorp aan de Waal tegenover de stad Nijmegen, is deze strijdgeschiedenis nog altijd zichtbaar in het landschap. Met name in de vorm van forten en bunkers. Van de eens zo imposante middeleeuwse kastelen getuigt er vandaag bijna niets meer. Door historisch en archeologisch onderzoek zijn een aantal van de kastelen in dit gebied weer op de kaart gezet. Hier ontdek je de verhalen achter deze archeologische kasteelplaatsen in en om Lent.

Kasteel De Stelt
Op dit moment worden in het gebied “De Stelt” in Lent de eerste huizen gebouwd. Oude verhalen over de aanwezigheid van kasteelfundamenten in dit gebied op een diepte van drie meter gingen al jaren rond. Bij graafwerkzaamheden in 2019 konden deze verhalen eindelijk worden bevestigd toen daadwerkelijk kasteelfundamenten werden aangetroffen. Waarschijnlijk zijn deze fundamenten van kasteel De Stelt.

De Stelt is genoemd naar het herenhuis Huis Stelt (ca. 1355-ca. 1649). Het is niet bekend wanneer dit huis gebouwd is. De eerste duidelijke vermelding dateert uit 1649, waar op een kaart van de Gelderse landmeter Nicolaas van Geelkercken kasteel De Stelt wordt aangegeven. Daarop is goed te zien dat het kasteel net binnendijks lag en omgeven was door water. Mogelijk is het kasteel of huis op een eilandje in een kolk achter de dijk gebouwd en heeft de kolk als gracht gefungeerd. Op de kaart van Joan Blaeu uit 1649 is in het midden van een kolk een huis ingetekend. Ook op de kaart van Blaeu uit 1663 is de Stelt aangegeven. Nu als adellijk huis. Iets later, in 1669, heeft Jacobus Stellingwerf een aanzicht van het kasteel getekend. Echter, hij kreeg aangeleverde schetsen en maakte daar zijn tekeningen naar. Zelf kwam Stellingwerf zelden op locatie om de bouwwerken te bekijken. Hierdoor zijn tekeningen van zijn hand niet altijd even betrouwbaar en is niet zeker of het kasteel er ook daadwerkelijk zo uit heeft gezien. Op dit moment is er niet meer bekend over dit kasteel dan de foto’s van de aangetroffen fundamenten en de aanwezigheid op historische kaarten. Bij toekomstige graafwerkzaamheden zou archeologisch onderzoek uitkomst kunnen bieden om meer te weten te komen over dit middeleeuwse kasteel.

Kasteel Lent
Niet ver van kasteel De Stelt werd in 2012 kasteel Lent ontdekt tijdens het uitgraven van de Spiegelwaal. Een grote verrassing! Tot dan toe was de locatie van het 14^de-eeuwse verdedigingswerk onbekend. Om een deel van de archeologische resten in de bodem te kunnen behouden is in de Spiegelwaal een flauwe knik gemaakt. De andere helft van het kasteel heeft moeten wijken voor het water, maar is wel uitgebreid archeologisch onderzocht.

Wanneer het kasteel van Lent is gebouwd is niet bekend, maar de oudste vermelding stamt uit 1355. In dat jaar wordt het tijdens de twisten tussen de Heeckerens en de Bronckhorsten verwoest, maar later weer opgebouwd. Kasteel Lent is waarschijnlijk een allodiaal bezit geweest van de familie Van Lent, aangezien het niet genoemd wordt in de leenactenboeken. In 1585 wordt het kasteel in brand gestoken door Engelse troepen, in opdracht van de graaf van Nieuwenaar (Neuenahr). Mogelijk om te voorkomen dat het door de Spanjaarden gebruikt zou worden. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat het kasteel in de 16^de eeuw is afgebroken. Het huis is niet meer opgebouwd. Hierna wordt op dezelfde plek of iets ten zuiden ervan een nieuw huis gebouwd, het Huis te Lent. Op een kaart rond 1649 van kaartenmaker Blaeu is dit huis weergegeven als een rechthoekig gebouw van twee of drie bouwlagen onder een zadeldak. In de vroege 18^de eeuw is het verbouwd of vernieuwd tot een vierkant classicistisch huis. Omstreeks 1935 is het gesloopt voor de bouw van de Waalbrug tussen Nijmegen en Lent.

Van het 14^de-eeuwse kasteel is op basis van de opgravingsgegevens uit 2012 een reconstructietekening gemaakt. De grote zaal had een uitzonderlijk mooie mozaïekvloer. Grote hoeveelheden tegels van deze vloer zijn tijdens het archeologisch onderzoek verspreid over het terrein gevonden.

Kasteel Doornik
Het voormalige kasteel Doornik lag ten zuiden van het dorp Bemmel aan de Waaldijk (Over-Betuwe), op de plek waar nu een boerderij staat. Waar en wanneer kasteel Doornik gebouwd is en hoe het er destijds uitzag is niet bekend. De eerste historische vermelding dateert uit 1326, toen de heer Jan van Doirnick beleend werd met de heerlijkheid Doornik door graaf Reinoud II van Gelre. Doornik was in de 15^de eeuw een Hemmens leen geworden en in 1505 een Gelders leen. Willem van Arenberg werd in 1507 namens hertog Karel, beleend met de heerlijkheden Ressen en Doornik. Gedurende de hele 16^de eeuw werd Doornik door het geslacht Arenberg als zelfstandige heerlijkheid beheerd. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel in 1585 ingenomen door de Spanjaarden. In 1591 verjoeg prins Maurits de Spaanse troepen en verbleef hij enige tijd op Doornik. Toen de Fransen in 1795 de Betuwe bezetten, kwam een einde aan de macht die de adellijke families eeuwenlang hadden uitgeoefend in het gebied rondom kasteel Doornik.

Na de dijkdoorbraak van 1799, die kasteel Doornik zou hebben overleefd, is de dijk aan het begin van de 19^de eeuw teruggelegd. Hierbij kwam het oostelijke deel van het landgoed, behorende bij het kasteel, buitendijks te liggen. In 1823 is het kasteel bij een brand verloren gegaan, waarna er een landhuis is opgericht op de locatie van de voorburcht. In 1944 ontplofte hier een Duitse munitiewagen of wapenopslagplaats, zodat het huis in 1949 opnieuw is gebouwd. De precieze ligging van het middeleeuwse kasteel is onduidelijk. Na archeologisch booronderzoek en bestudering van oude kaarten en historische bronnen lijkt kasteel Doornik vermoedelijk in het beboste gebied dicht tegen de huidige Waaldijk of zelfs deels daaronder te liggen.

Kasteel Ressen
Het kasteel Ressen lag in het gelijknamige dorp, ten noorden van de huidige Ressensestraat, op het terrein ten westen van Het Laantje, in park Lingezegen. Op een kaart van Hottinger uit ca. 1790 staat een groot landhuis afgebeeld, genaamd Huys Ressen. Het huis is omgeven door een symmetrische siertuin. Daarnaast is een strakke perceelssscheiding in de vorm van een brede sloot of gracht zichtbaar en ten zuiden daarvan een trapeziumvormig stuk land, wederom omgeven door een brede sloot of gracht. Huys Ressen wordt in 1803 afgebroken. Maar dit huis heeft ook een voorganger gehad, blijkens een artikel uit 1936, door de heer van Uden. Rond 1890 zou de toenmalige eigenaar van het perceel de grondvesten van het middeleeuwse kasteel hebben laten verwijderen. De fundamenten zijn destijds wel blootgelegd, nauwkeurig opgemeten en op schaal opgetekend alvorens ze verwijderd werden. Het kasteel was een echt verdedigingswerk, met buitenmuren van 1,40 meter dik. De tekening van de fundamenten geeft ook een aantal bijgebouwen weer, mogelijk behoren deze gebouwen tot de voorburcht. Wellicht is het trapeziumvormige stuk land dat nog zichtbaar is op de kaart van Hottinger, de voormalige voorburcht van het middeleeuwse kasteel. Hoewel de funderingsresten in 1890 verwijderd zouden zijn, hebben grondradaronderzoek en archeologisch booronderzoek aangetoond dat de funderingen van het kasteel op 1 meter diepte nog aanwezig zijn en de grond slechts tot 75 cm onder maaiveld verstoord is. Bij toekomstige graafwerkzaamheden ten behoeve van nieuwbouw zou het kasteelterrein nader onderzocht kunnen worden. Enkele jaren geleden is de middeleeuwse kasteelplattegrond gereconstrueerd in het park.

Wie heeft dit kasteel gebouwd en uit welke tijd dateert het? Gravend archeologisch onderzoek heeft tot op heden niet plaats gevonden zodat we niet precies weten hoe oud de funderingen van het kasteel zijn. De afmetingen van het kasteel (31,94 bij 20,78 meter) doen vermoeden dat dit bouwwerk wel vermeld wordt in historische bronnen. Het tegendeel blijkt waar. Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat kasteel Ressen een allodiaal goed of zelfstandige onderneming was. Hierdoor komt het kasteel niet voor in de leenactenboeken van Gelre en andere leenheren. Een gedegen archiefonderzoek zou wellicht nieuwe informatie over dit gebouw en de bouwheren of eigenaren op kunnen leveren.

Benieuwd waar deze kastelen hebben gelegen en hoe het landschap er nu uit ziet? Beleef dit ‘onzichtbare’ maar toch aanwezige erfgoed en meer tijdens de Archeotrail fietsrondleiding Gelderland. Klik HIER  om de fietsroute te downloaden.

Bronnen
— Een deel van dit artikel is gebaseerd op onderzoek van archeoloog Joris Habraken naar de verschillende kastelen in en rondom Lent. Deze onderzoeken zijn niet gepubliceerd.
— Kastelenlexicon Gelderland, Nederlandse Kastelenstichting.
— Koot, C.W. & E.N.A. Heirbaut (red.), 2016: Archeologische monumentenzorg in het plangebied van de dijkteruglegging bij Lent 5. Kasteel Lent en de middeleeuwse bewoningsgeschiedenis. — Archeologische Berichten Nijmegen – Rapport 62. Gemeente Nijmegen, Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie.